Айни вақтда юртимиз бозорларида баҳорнинг тансиқ меваларидан бири бўлмиш қулупнайлар сотувга чиқди. Ижтимоий тармоқларда эса кишининг иштаҳасини бўғадиган видеолар тарқалмоқда. Бу ҳақда мақоламизда батафсил маълумот берамиз. Ҳозир эса қулупнай билан яқиндан танишамиз.

Қулупнайнинг асл ватани Америка қитъаси бўлиб, милоддан аввалги II-I асрларда ҳам одамлар қулупнай етиштиришгани ҳақида маълумотлар бор. Ўрта асрларга келиб қулупнай Европага келтирилди, аммо ўша пайтлари ер бағрида ўсгани учун "бу мева покиза эмас”, деб ҳисоблашарди. Шу сабабли қулупнайга талаб катта бўлмаган. Орадан вақт ўтиб, унинг нафақат мазали, балки шифобахш мева экани маълум бўлди. Шундан кейингина уни экиш ва етиштириш йилдан-йилга ривожланган.

Қулупнай турлари
Қулупнайнинг Кульвер, Шредер хотираси, Рошчинская, Ўзбекистон, Елизавета II, Гигантелла, Кардинал, Альбион, Хоней, Пушти фламинго, Маршал каби навлари бор.

Қизилдан бошқа рангдаги қулупнайлар ҳам бор
Одатда қулупнайнинг ранги қизил бўлади, тўғрими? Аммо буни қарангки, табиатда бу ажойиб меванинг оқ, сиёҳ, қора, сариқ ва кўк рангдаги турлари ҳам бор экан. Қизилдан бошқа рангдаги қулупнай навларининг ўзига хос номлари бор. Масалан сариқ рангдаги қулупнайнинг "Сариқ мўжиза”, қора рангдаги қулупнайнинг эса "Қора шаҳзода”, оқ рангдаги қулупнайлар эса кўпинча "ананас қулупнай” деб номланади.

Танлаш
Қулупнайни харид қилиш вақтида бир қатор муҳим жиҳатларга эътибор бериш лозим. Акс ҳолда сиз харид қилган қулупнай тез айниб қолиши ва истеъмол қилинганда, турли кўнгилсиз ҳолатларнинг келиб чиқишига олиб келиши мумкин.

Аввало унинг рангига аҳамият беринг. Ўзбекистонда биз юқорида келтириб ўтган бошқа рангли қулупнайлар деярли сотилмайди. Шунинг учун эътиборингизни қизил рангдаги қулупнайга қаратинг ва тўғри танлов қилинг. Қулупнай тўқ қизил рангда бўлиши, устки қисми лой, қора доғлар ва чангдан ҳоли бўлиши, қуруқ бўлиши, қўлингиз билан кичкинагина бандини ушлаганингизда қўлингизга игнаси кирмаслиги (бу унинг ёввойилашиб кетганини билдиради), таъми ширин, ҳиди хушбўй бўлиши лозим. Шуни ҳам айтиб ўтиш лозимки, орамизда қулупнайнинг айнан нордон турларини ёқтирувчи кишилар ҳам бор. Улар ҳам бошқа жиҳатларини хисобга олган ҳолда ўзларига ёққан таъмдаги қулупнайни танлашлари мумкин.

Сақлаш
Қулупнай ҳарид қилингач, имкони бўлса бир неча соат ичида истеъмол қилиниши лозим. Чунки у тургани сайин ўзининг фойдали хусусиятларини йўқотиб боради. Агар қулупнайни харид қилган бўлсангизу, истеъмол қилишга маврид бўлмаган бўлса, уни бир кунга асраб қўйишнинг ажойиб усули бор. Бунинг учун қулупнайни бандидан ажратасиз. Агар усти чанг бўлса чайиб олишингиз ҳам мумкин. Шундай қилиб сиз қулупнайларни шиша банкага 8-10 донадан солиб устига 2 ош қошиқдан шакар сепасиз. Шиша банка тўлгач, энг устки қисмига ҳам шакар сепасиз ва музлаткичга қўясиз. Сиз истеъмол қилгунга қадар унинг ажойиб таъмга эга суви ажралиб чиқади, мазаси эса ўзгармайди.

Қулупнайлар ичидан қурт чиқаяптими?
Айни кунларда қулупнай мавсумининг бошланганлиги сабабли турли ижтимоий тармоқларда, хусусан, Telegram’да қулупнайнинг ичидан жигарранг тусдаги узун ва ингичка қуртнинг чиқаётгани тасвирланган видеолар тарқалмоқда.

Албатта, ҳар бир мева ва сабзавотда айнан ўша маҳсулотни истеъмол қиладиган бир неча хил ҳашаротлар бўлади. Бу ҳеч кимга сир эмас. Масалан картошкани Колорадо қўнғизи, олмани олма қурти емириди. Фанда бу каби қуртлар нематодлар (унга алоҳида тўхталамиз) дейилади. Одатда деҳқонлар ҳосилни мўл-кўл етиштириш ва унинг қуртлар билан зарарланмаслиги учун қатор усуллардан фойдаланишади. Масалан қулупнайларга кир совун ивитилган сув сепилади ёки ерга буғ билан ишлов берилади. Қолаверса, қулупнай мевалари ерга тегиб туришидан сақланади. Чунки ерга теккан меваларнинг турли қуртлар ва шиллиқ қурти билан зарарланиш ҳолати жуда кўп учрайди.

Биз юқорида тилга оган нематод қуртларининг 24 мингдан ортиқ тури мавжуд. "Nematoidea” – қадимги грук тилидан олинган ном бўлиб ип ва тур деган маънони англатади. У илк бор 1808 йили олим Карл Асмунд Рудольфи томонидан аниқланган. Улар қулупнай сингари бошқа мева ва сабзавотлар, полиз экинлари ва кўкатларга ҳам зарар келтиради. Одатда бундай қуртларни қулупнайнинг ичида қўрмасдан еб юборган инсонларда гижжалар пайдо бўлади. Нематодларнинг ҳайвон организмида гижжа сифатида яшовчи турлари кўп. Инсон организмидаги "қариндошлари” сирасига аскарида, острица, трихинеллалар, анкилостомалар, ришта кабиларни киритиш мумкин.

Қулупнай ҳақида тарқалган турли видеоларни кўргач, биз ижтимоий тармоқ фойдаланувчилари ўртасида сўровнома ўтказдик. Буни қарангки, "Сиз истеъмол қилган қулупнайларда қурт мавжудмиди?”, деган саволимизга 150 нафар иштирокчининг 4 тасигина "ҳа” деб жавоб берди, қолганлар эса "қулупнайдан ҳеч қандай қурт чиқмади”, деб жавоб қайтаришган.

Ҳар бир мева, хусусан, инсон истеъмол қиладиган неъмат мисли кўрилмаган фойдали жиҳатлар билан яратилган. Шундай экан, ҳар бир мавсумнинг қироли бўла оладиган меваларни тўйиб-тўйиб истеъмол қилишимиз лозим. Қуртлар борасида видеолавҳалардан ваҳимга тушишнинг ҳожати йўқ. Аксинча, ҳар биримизнинг саломатлигимиз ўз қўлимизда. Гигиена қоидаларига амал қилиб, табиатнинг ноз-неъматларини ювиб, хавфсизлигига ишонч ҳосил қилгандан кейингина истеъмол қилсак, мақсадга мувофиқ бўларди.